Λήμμα του Στυλ. Εμμ. Λυκούδη από το «Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν ΗΛΙΟΥ», για την «ΑΙΓΙΝΑ», αναδημοσιεύεται σε συνέχειες. Τόμος 1, σελίδες 690-709. (Για λόγους τεχνικούς δεν μπορούν να αποδοθούν στο κείμενο τα πνεύματα, κάποια σημεία στίξης και ο τονισμός της εποχής)
ΑΙΓΙΝΑ. Νήσος προς το κέντρον του Σαρωνικού, μεταξύ Αργολίδος, Μεγαρίδος και Αττικής, χαριτωμένη και, από της εποχής όπου μύθος και ιστορία συγχέονται μέχρι και της συστάσεως του ελληνικού βασιλείου, εξόχως ιστορική. Είναι σχήματος ισοπλεύρου τριγώνου, με την βόρειον πλευράν του από Ανατολών προς Δυσμάς (μήκους 9 μιλλιών) και με την άντικρύ της, γωνίαν προς τον Νότον. Η γεωδεσιακή θέσις της κορυφής της, του βουνού Όρος ή Ανάληψις (υψόμ. 1752 πόδες,δηλαδή 532 μέτρα) είναι πλάτ. 37ο 41΄59΄΄, 2-μήκ. 0ο 13΄20΄΄, 62 δυτ.μεσημβρινού Αθηνών, δηλαδή 23ο 29΄52΄΄ Αν.Γκρήνουϊτς ο πλωτάρχης Τόμας Γκραίηβς κυβερνήτης του βρεττανικού υδρογραφικού «Beacon», εύρων το 1839 αυτάς 37ο 41΄54΄΄ Β-23ο 29΄56΄΄ Αν. ελάχιστα ελανθάσθη. Ονομαζομένη κατά την απωτάτην αρχαιότητα και ΟΙνόνη και Οινώνη και ΟΙνοίη και ΟΙνοπειάς, υπέστη τρεις βασικάς εποικήσεις: Την πρώτην από τους Πελασγούς ή τους Προέλληνας μάλλον τη δευτέραν από τους υπό τον Άκτορα Αχαιούς και την τρίτην από τους Δωριείς. Περίδοξος κατά την ελληνικήν περίοδον, εξέπεσε κατά την ρωμαϊκήν, υπεδουλώθη εις διαφόρους κατακτητάς τον μεσαίωνα και τελικώς εις τους Τούρκους, δια ν’ αναγεννηθή από την τέφραν της μετά της λοιπής Ελλάδος και να γίνη ο τόπος της συγκροτήσεως των πρώτων κρατικών εξουσιών, ευθύς μόλις ανεγνωρίσθη επισήμως διεθνώς του Κράτους η ανάστασις. Εις το παρόν αρθρίδιον θα παραθέσωμεν, με κάθε συντομίαν επιτετραμμένην, ειδήσεις σχετικάς με τας ως ανωτέρω περιόδους της ιστορίας της. Α’) Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ Α)Ακρωτήρια. Από της ΒΔ άκρας και κατά την διεύθυνσιν των δεικτών ωρολογίου: 1)Πλακάκια ή Άγιοι Απόστολοι από ομωνύμου εκκλησιδίου κτισθέντος υπό των Αιγινητών δυτών, λατρευόντων τους Αγίους Αποστόλους ως προστάτας των. Η τοποθεσία του ακρωτηρίου αντικρύζουσα την διώρυγα του Ισθμού, είναι εκ των ωραίων της νήσου, πρό πάντων δια τας φαντασμαγορικάς χειμερινάς δύσεις. Πολλαί επαύλεις μεγάλαι και ωραίαι, ιδίως η ποτέ Αλεξάνδρου Ζαΐμη πρώην Γεωρ. Βενιζέλου. Εις την περί το ακρωτήριον θάλασσαν αλιεύονται «κατσούλες», εντελώς τοπικά μετρίου μεγέθους ψάρια εξαιρετικώς εύγευστα. 2)Λειβάδια (βλέπε και κατωτέρω) ολίγον ανατολικότερα του προηγουμένου. 3)Φούρνοι (ή Τσερατσίνι) χερσονησίς, 3 μιλ. Ανατολικώς των Πλακακίων, εις την οποίαν ο γνώστης και ερευνητής της πατρίδος του Εμμαν. Φλετορίδης ανεύρεν αρχαίας σκωριάς εκκαμινευμένου χαλκού τούτο, εν συνδυασμώ προς το εκεί υπάρχον ειδικό χώμα προς χρήσιν μοντέλων χυτηρίου, πείθει ότι εκεί υπήρξαν –ως και το όνομα λέγει- αι κάμινοι τήξεως χαλκού και τα εργαστήρια των αρχαίων καλλιτεχνών της Αιγίνης. 4)Κατόπιν και κατά σειράν ακρ. Καλλιόπη και Μαυρομούτζουνο, προ αυτού δε νησίς Νησίδα, όπου ναΐσκος Ζωοδόχου Πηγής, «γνώρισμα» (βλ.λ.) δια τους ναυτικούς. 5)Τούρλος και Κουρσοσπηλιά η ΒΑ άκρα της νήσου.Εις τους αποτόμους βράχους του διακρίνονται ίχνη σιδηρών κρίκων πακτωθέντων δια πρόσδεσιν πλοίων, πιθανώς κατά τους πειρατικούς χρόνους.Μέχρι της γερμανικής εισβολής υφίστατο εκεί φρούριον «Βόα» (δηλαδή «βόρειον οχυρόν Αιγίνης»), ωπλισμένον με βαρέα πυροβόλα των παλαιών θωρηκτών. 6)Μετά τούτο, επί ανατολικής πλευράς και με κατεύθυνσιν προς Νότον: Αγία Μαρίνα, μεταξύ του οποίου και ο Τούρλος πέντε βραχονησίδες αποσπάσματα της ακτής και δια τούτο «Απόνησα» ονομαζόμεναι, η μεγαλυτέρα των οποίων υψηλή και εις σχήμα κώνου Ζάχαρης, διακρίνεται από το Ζάππειον κατά τας χειμερινάς καλοκαιρίας, «Κυρ Αννίτσα» «Του Πενήντα τα Βράχια» «Πηνελόπη». 7)Άγι’ Αντώνης εις το οποίον τελειώνει ο δεύτερος εις ύψος (380 μ.) βουνός της Αιγίνης φαίνεται καθαρά από το Ζάππειον, αριστερά της κορυφής του Όρους. 8)Πύργος από ερειπίων φρυκτωρικής (βλ.λ.) συνεννοήσεως προς τον Πόρον και το Σκύλαιον (ακρ. «Τσελεβίνια») κατά τον μεσαίωνα πιθανώς. Νότια της νήσου εσχατιά. 9)Άγιος Σώζων ή Άγιος Σώστης από ποτέ φερενύμου ναού,όπου μέχρι και του 1936 μεγαλοπρεπώς της 7 Σεπτεμβρίου επανηγύριζε, και κατεδαφίσθη όπως ιδρυθή το «νότιον οχυρόν Αιγίνης». Γίνονται προσπάθειαι και έρανοι δια την ανέγερσιν προσωρινού εκκλησιδίου επί της θέσεως του κατεδαφισθέντος ναού. 10) Πέρδικα προ του ομωνύμου γραφικοτάτου χωρίου άντικρύ του η νησίς Μονή εις το ακρωτ. «Κωστή» ή «Λουγγή» επί της οποίας ωραίος αυτόματος φάρος «Άγκα» (βλ.λ) 11) Παλαιόπυργος ή Αώνι, επί της δυτικής πλευράς, αντικρύζον το στενόν των Μεθάνων. Έχει εις μεγάλην έκτασιν επικίνδυνα αβαθή προχωρούντα πολύ προς Βορράν και αντικρύζοντα τα αβαθή της Μετόπης. Επειδή την νύκτα διαπλέεται –το θέρος ιδίως, με τους εκδρομείς- ο μεταξύ των αβαθών στενώτατος πόρος, ετοποθετήθη ο φάρος της Μονής (αρ.10). Όταν τον βλέπουν με κόκκινον φως,πλέουν ασφαλέστατα όταν δε βλέπουν το φως του, κινδυνεύουν από τα αβαθή της Μετόπης όταν τον βλέπουν με πράσινον φως πλησιάζουν επικίνδυνα εις τα αβαθή του Αώνι έτσι ο νυκτερινός διάπλους είναι ευκολότερος παρά ο ημερινός. 12)Συριώτη ή Μύλος αμέσως προς Νότον του λιμένος Αιγίνης, όπου επί Καποδιστρίου υπήρχεν ο μεγαλύτερος της πόλεως –πρωτευούσης- μύλος. 13)Σκεντεριώτη, παλαιά ονομασία του υψηλού ακρωτηρίου εις την κορυφήν του οποίου ο μόνος απομείνας κίων του θεωρουμένου της Ευπλοίας Αφροδίτης ναού, δια τούτο δε λέγεται τούτο και «Της Κολώνας». Εις την προς θάλασσαν πλαγιάν του ήτο επί Καποδιστρίου το πρώτον λοιμοκαθαρτήριον του Κράτους σώζεται το κτίριον ακόμη. (Συνεχίζεται)